ارزیابی تقریرهای برهان تمانع درآیه 22 سوره انبیاء «لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتَا»

آیه 22 سوره انبیاء«لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَه إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتَا» از منظر مفسران، متکلمان و فلاسفه‌ی فریقین یکی از ادله‌ی عقلی و نقلی برای اثبات توحید و از مصادیق پیوند عقل و دین محسوب می‌گردد. قیاس موجود در آیه به صورت یک قیاس استثنایی است که در آن با نفی تالی، نفی مقدم نتیجه گرفته می‌شود. اختلاف نظر محققین در مدلول آیه، در بیان ملازمه موجود در مقدمه اول قیاس (اگر در جهان چند إله وجود داشته باشد، جهان به فساد و تباهی کشیده می‌شود) است، از این رو تقریرهای متفاوتی از این استدلال ارائه داده‌اند. بنا بر تقریر چهارم، از آن رو که هر معلولى قائم به علت هستی بخش خود و عین ربط به علت خود است، اگر دو یا چند علت هستى بخش در عرض هم در عالم فرض شوند، معلول‌های هریک از آن دو به علت خودش وابسته بوده و هیچ گونه وابستگى به علت دیگر ندارند. در اینصورت تعدد آلهه مستلزم نظام‌هایی متعدد و غیر وابسته به همدیگر است که با نظام واحد موجود در جهان که پیوند بین پدیده‌های آن مشهود است، منافات دارد. این تقریر با ظاهر آیه و نفی اعتقاد مشرکان در اتخاذ اربابی برای تدبیر عالم در عین اعتقاد به توحید خالقی، سازگار‌تر است و با توجه به ارتباط دو سویه توحید ربوبی و توحید الوهی، برهانی متقن بر توحید ربوبی و توحید الوهی محسوب می شود.